Asistent istorije sa Filadelfijskog univerziteta, Fil Timajer, razmotrio je razvoj JAT-a kao “nesvrstanog avioprevoznika” u članku koji je zamislio kao deo svoje nove knjige o nacionalnim aviokompanijama. Timajer se proteklih godinu dana bavio istraživačkim radom kao stipendista Nacionalnog muzeja vazduhoplovstva u Vašingtonu. U popularnom Smitsonijanovom muzeju aviona, sa njim je razgovarala Helena Djordjević.
Profesor Fil Timajer kaže da ga je oduvek zanimala avijacija. Za istoriju bivše Jugoslavije zainteresovao se dok je studirao medjunarodne odnose, krajem 1980-ih i početkom 1990-ih.
„Što se više prisećam svog detinjstva, odrastajući u SAD, JAT-ove avione sam vidjao kad sam putovao u Njujork, Čikago... dovoljno da sam znao da postoji veza izmedju Beograda i ostatka sveta, uključujući SAD, a to interesovanje se ponovo probudilo zbog dogadjaja 1990-ih“.
Timajer u svom članku o JAT-u kao „nesvrstanoj aviokompaniji“ razmatra ulogu jugoslovenskog avioprevoznika u odnosima bivše Jugoslavije i Vašingtona u eri hladnog rata.
„Kada je reč o načinu na koji američki analitičari, a posebno istoričari diplomatije, ljudi koji proučavaju američke spoljnopolitičke odnose, gledaju na bivšu Jugoslaviju u vreme hladnog rata, uvek je doživljavaju kao svojevrsni klin. Svet se gleda kao podeljen na istok i zapad, a Jugoslavija se, zbog raskida sa Staljinom 1948, našla zaglavljena u sredini. Za američke diplomate i ljude koji proučavaju diplomatiju fokus je uvek na svetu istoka i zapada, gde je Jugoslavija, posle razlaza sa Sovjetima, za SAD imala ogromnu prednost jer je bila uglavljena u istočni blok, a imala potencijal da posluži kao aktivni promoter nezavisnosti od Moskve“.
S druge strane, dodaje Timajer, unutar same Jugoslavije postojala je drugačija geopolitička vizija, gde je zemlja u procepu izmedju istoka i zapada počela da se povezuje sa drugim delovima sveta, a jedna od najvažnijih političkih i saobraćajnih konekcija bila je sa Egiptom.
"Prvi pokušaj da se JAT proširi na globalnoj osnovi definitivno je bio da leti za destinacije kao što su London, Pariz i Frankfurt, da bi se povezao sa zapadnim svetom, ali takođe iz Beograda za Kairo, da bi se povezao sa globalnim jugom. Mislim da je to deo koji istoričari diplomatije u SAD pa i američke diplomate, koje su u to vreme radile na odnosima sa Jugoslavijom, zanemaruju - taj potencijal, kroz pokret nesvrstanosti, da Jugoslavija bude više od „klina“ - da bi zasta mogla da postane raskršće izmedju istoka, zapada i juga – ujedinjujuće sve te različite sfere – zemlje prvog, drugog i trećeg sveta u eri hladnog rata".
Timajer smatra da je važno što je jugoslovenski lider Tito u to vreme snažno insistirao na nezavisnosti, u politici avijacije kao i široj spoljnoj politici. Avijacija je postala ključna za opstanak i razvoj zemlje u vreme raskida sa Sovjetskim Savezom, kada je Jugoslavija ostala potpuno izolovana, ističe američki istoričar.
"Prva stvar koju je Tito uradio u februaru 1949, vrlo brzo posle raskida sa Sovjetima, bio je da formira bilateralni sporazum o vazdušnom saobraćaju sa Švajcarskom, kojim su uspostavljene veze izmedju Beograda i Ciriha. Medjutim, samo oko šest meseci posle toga, drugi bilateralni sporazum, finalizovan u decembru 1949, bio je sklopljen upravo sa Sjedinjenim Državama -– i to ne da JAT leti do Njujorka, nego do Austrije i Nemačke koje su tada bile pod američkom okupacijom, pre svega - Frankfurta i Minhena, aerodroma kojima su u to vreme upravljale američke vlasti i koji će postati vazdušne luke za jugoslovenske putnike i trgovinu, da se Beograd poveže sa ostatkom sveta, kroz teritorije koje su bile pod američkom okupacijom“.
U zamenu, američki Pan Am dobio je ekskluzivno pravo da nadleće jugoslovenski vazdušni prostor na rutama izmedju Evrope i Bliskog istoka. Tokom godina, smenjivali su se periodi otopljavanja i zahlađenja odnosa sa Sovjetskim Savezom, ali je JAT od 1965. leteo i za Moskvu. U jednom trenutku bio je 31. najveća aviokompanija na svetu i 10. u Evropi što je impresivan podatak, kaže Timajer.
"Za Jugoslaviju, dok su JAT, a kasnije i slovenački Adrija Ervejz, rasli u medjunarodne igrače, to je bilo od ključnog značaja za prestiž jugoslovenskog režima, bilo je od vitalnog značaja što je Tito 1956. imao DC-6, što je mogao da se ukrca na JAT-ov avion i putuje sve do Delhija i dalje, u Indoneziju, Burmu i druge zemlje na Dalekom istoku gde je želeo da sklapa ne samo političke nego i ekonomske veze. To je definitivno bila projekcija jugoslovenske moći, baš kao što su za Ameriku Pan Amovi letovi širom sveta bili projekcija američke moći“.
Naslednik JAT-a, Er Srbija, najavljuje obnavljanje letova za Severnu Ameriku... Ipak, Jugoslovenski aerotransport i danas budi osećanje nostalgije u mnogim građanima bivše Jugoslavije.
"Potpuno je tačno da JAT sa sobom nosi nostalgiju, za gradjane bivše Jugoslavije pa čak i ljude poput mene, koji su uvek bili fascinirani tim regionom. JAT je za nas, baš kao i za građane bivše Jugoslavije, bio avio-veza, konekcija na putovanjima širom planete i potpuno je razumljivo što je nostalgija deo priča o JAT-u čak i danas. A svi se nadamo da će Er Srbija uskoro leteti za gradove kao što su Njujork, Čikago ili Vašington“.
Fil Timajer najavljuje da će priča o JAT-u biti poglavlje njegove nove knjige - „Ambasadori u vazduhu – nacionalni avio-prevoznici i američka moć u eri mlaznjaka“, a deo njegovog istraživanja o Jugoslaviji uskoro bi trebalo da se pojavi u jednom istaknutom žurnalu za spoljnopolitičke odnose.