Škola za arhitekturu prestižnog američkog univerziteta Prinston održala je prošlog mjeseca konferenciju o Svetlani Kani Radević – prvoj crnogorskoj arhitektici i jednoj od najuspješnijih žena arhitekata na prostoru bivše Jugoslavije.
O djelu Kane Radević govorili su profesori i istoričari arhitekture koji su za Glas Amerike ocijenili da je konferencija doprinijela da se djela prve crnogorske arhitektice stave na zapadnu mapu arhitekture, te da joj zbog onoga što je tokom karijere ostvarila - pripada i zastupljenije mjesto u istorijskim udžbenicima.
Ana Kats, doktorantkinja istorije arhitekture na Institutu za primijenjene umjetnosti pri Njujorškom univerzitetu, bila je glavni govornik na konferenciji. Za Kanu Radević, čije je najpoznatije ostvarenje hotel Podgorica u glavnom gradu Crne Gore, zainteresovala se tokom istraživačke karijere fokusirane na državno-socijalističku arhitekturu.
„Crnu Goru sam posjetila kad sam radila istraživanje za izložbu o arhitekturi u Jugoslaviji, i kasnije, kada sam se bavila Kaninim radom. I te terase hotela Podgorica pokazuju uspjeh jugoslovenske arhitekture – da možete da imate tako velikodušne proporcije kada je riječ o prostoru koji je ustupljen građanima u odnosu na privatni. To ukazuje na društveno orijentisanu logiku jugoslovenske arhitekture, činjenicu da bi instrastruktura trebalo da bude dostupna javnosti i poboljša živote građana“, ističe Kats.
Kats je bila članica tima koji je radio na izložbi jugoslovenske arhitekture u MOMA – njujorškom Muzeju moderne umjetnosti – 2018. u okviru koje je predstavljen i Kanin rad, a nakon toga i jedan od kustosa izložbe posvećene Kani Radević na venecijanskom Bijenalu 2021.
„Pitala sam se zašto se jedna tako značajna crnogorska, ali arhitektica iz jugoslovenskog perioda, ne pominje u post-jugoslovenskoj istoriji arhitekture, i zašto nema mnogo veću zastupljenost u istoriji jugoslovenske arhitekture naročito u odnosu na recimo Ranka Radovića, njenog kolegu i zemljaka... Shvatila sam da postoji problem dostupnosti arhive o njoj i njenom istorijskom legatu“, smatra Ana Kats.
Dostupnost informacija o Kani na međunarodnoj sceni doprinijela je da se o njoj počne više govoriti i u univezitetskim krugovima u Americi. Prošlog mjeseca, prestižni univerzitet Prinston svoju godišnju konferenciju “Žene u dizajnu i arhitekturi” posvetio je upravo crnogorskoj arhitektici.
„Ne mogu dovoljno da naglasim značaj veoma važne odluke Prinstona i progresivnog poteza studentske grupe koja je organizovala konferenciju da je ove godine posveti Kani. To s jedne strane naglašava potrebu da se upišu u istorijske anale žene protagonisti, ali i pokazuje veliko interesovanje među studentima, istoričarima arhitekture za zaostavštinu arhitektonskih djela nastalih za vrijeme socijalizma... Mnogi studenti arhitekture, kolege na doktorskim studijama, profesori me pitaju o tom periodu", kaže za Glas Amerike Ana Kats.
U tom periodu, Kana Radević ima zapaženo mjesto, što je prepoznato i na Prinstonu.
„To je svakako značajno i za Kanu Radević, kao značajnu ličnost arhitekture Crne Gore i Jugoslavije, značajno je za percepciju istočne Evrope u istoriji arhitekture, jer je ona donedavno bila van popularnih istorija", ističe Vladimir Kulić, profesor istorije arhitekture na Državnom univerzitetu Ajove, koji je na Prinstonu govorio o Kani.
Za Glas Amerike podsjeća da se ona vrlo mlada probila na arhitektonsku scenu – pobijedila na konkursu za izgradnju hotela Podgorica, a zatim 1968. za to arhitektonsko ostvarenje, sa samo 29 godina kao prva žena, dobila i saveznu nagradu lista Borba – najveće tadašnje priznanje u oblasti arhitekture - te Trinaestojulsku nagradu iste godine.
„Ona apsolutno jeste model za uspešnu karijeru, koja je - u tom svetu Hladnog rata u kojem je ona funkcionisala - bila izvanredno neubičajena. Zaista je imala globalnu karijeru i iz te kako se često kaže periferne pozicije Jugoslavije i Crne Gore uspela je da bude globalno povezana – da studira sa jednim od najpoznatijih arhitekata tog vremena – Luijem Kanom u Americi, da radi u Japanu kod Kiša Kurokave, da bude prisutna u Sovjetskom Savezu i Rusiji i da joj pri tome sve to vreme Crna Gora bude baza“, kaže Kulić.
„Ona je fenomenalan lik i u okvirima Jugoslavije koja je na razne načine bila specifična i ja mislim da možemo da kažemo, jedinstvena situacija za arhitekturu u drugoj polovini dvadesetog vijeka. A u tim okvirima, Kana je još ekstra neuobičajena“, smatra Ana Miljački, profesorka arhitekture na Institutu za tehnologiju Masačusetsa. Kao još jedna učesnica konferencije, naglašava da je taj događaj doprinio da se o Kani govori u još jednom kontekstu.
„Moje shvatanje simpozijuma je bilo da će omogućiti bukvalno raskrčavanje mesta za Kanu Radević u nekom zapadnjačkom diskursu o modernizmu, a i kao platforma je dopustila da se podvuku neka pitanja iz ženskog ugla o arhitekturiti i istoriji modernizma svuda. To je s jedne strane najbitniji učinak samog simpozijuma da se na mapu tog zapadnog, globalnog diskursa arhitekture postavlja Kanin rad kao bitan“.
Svetlana Kana Radević rođena je na Cetinju 1937. godine. Arhitekturu je diplomirala na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, a magistrirala na na još jednoj prestižnoj instituciji za visoko obrazovanje u Americi – Univerzitetu u Pensilvaniji – kod poznatog arhitetekte Luisa Kana. Među njenim poznatim djelima, između ostalih su i spomenik na Barutani nadomak Podgorice, autobuska stanica u istom gradu, hoteli u Mojkovcu i na Zlatiboru.
„Mislim da se na bivšoj teritoriji Jugoslavije sada svuda investira u zaboravljanje toga što je ona bila i kakve su vrednosti ugrađene u to neko arhitektonsko nasljeđe koje nam je ostavila. A ja mislim da neki od tih arhitektonskih proizvoda Jugoslavije imaju kapacitet da postave fundamentalna pitanja modernističkom kanonu, da doprinesu globalnoj istoriji umetnosti arhitekture. Ali to su isto isto svuda po teritoriji bivše Jugoslavije, anahroni objekti sada sa vrijednostima koje su kontradiktorne tranzicijskom kapitalizmu“, kaže profesorka Miljački.
Kanin rad, smatra Miljački, može da doprinese da se promijeni narativ o odnosu centra i periferije u arhitekturi, ali i o rasnoj jednakosti u toj oblasti.
U američkom akademskom svijetu, kako ističe Vladimir Kulić, poslednjih desetak godina postoji trend da se uloga žena arhitekata afirmiše, a želja organizatorki konferencije na Prinstonu bila je da osvijetli ulogu žena u Americi, ali i globalno. I u tom kontekstu, karijera crnogorske arhitektice predstavlja model.
„Arhitektura je prije 200 godina konstituisana kao muška profesija i ženama je dugo trebalo da se izbore za pravo da ravnopravno učestvuju u proizvodnji arhitekture. Utoliko je Kana Radević simptomatična za ono što se dešavalo posle Drugog svjetskog rata u čitavoj istočnoj Evropi gdje je zahvaljujući politikama socijalizma ženama ne omogućeno, nego su se žene izborile za to da se profesionalizuju ranije nego što je to bio slučaj i ovde u Americi. Kana Radević je bila jedna od skoro 40 odsto žena diplomaca na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu 1963. godine... Kada je došla na master studije na Univerzitetu u Pensilvaniji sa Lui Kanom, bila je jedina žena od 16 studenata“, podsjeća profesor Kulić.
Svetlana Kana Radević preminula je 2000. godine. Ana Kats smatra da je, više od 20 godina poslije njene smrti, potrebno više pisati i govoriti o radu poznate arhitektice i tako zadržati pažnju na onome što je ostvarila tokom karijere koja zaslužuje da bude više prepoznata.
„To mora da bude multinacionalni razgovor. Ona će prestati da na neki način bude nepoznati entitet kada više glasova bude govorilo o njoj. Nadam se da će moje kolege istoričari arhitekture na sebe preuzeti izazov pisanja o njoj, kao o dijelu istorije arhitekture“.
