Problemi u nezavisnosti sudstva, kršenja slobode izražavanja, korupcija u vladi, rodno nasilje i nasilje nad LBGTQ osobama su neki od osnovnih problema uočenih u Srbiji i Crnoj Gori, navodi se u godišnjem izveštaju Stejt departmenta o stanju ljudskih prava u svetu za 2022. godinu.
Kršenja ljudskih prava u Srbiji ogledaju se u izveštajima o ponižavajućem ponašaju u policijskim stanicama, lošim uslovima u zatvorima, ozbiljnim problemima u nezavisnosti sudstva, ozbiljnom kršenju slobode izražavanja i medija, uključujući nasilje, pretnje nasiljem, neopravdana hapšenja i istrage protiv novinara, ozbiljna korupcija u vladi, izostanak istraga i određivanje odgovornosti za nasilje na polnoj osnovi, kako za nasilje u porodici, tako u partnerskom odnosu, seksualno nasilje, rano stupanje u brak u romskoj populaciji, trgovina ljudima, kriminal i nasilje kao i targetiranje LGBTQ osoba, navodi Stejt department.
Vlada je preuzela korake da identifikuje, istraži, goni i kazni zvaničnike koji su počinili kršenja ljudskih prava, kako u policiji, tako i u vladi, nakon što je to izašlo u javnost. Međutim, mnogi posmatrači veruju da brojni slučajevi korupcije, društvenog i nasilja u porodici, napada na civilno društvo i drugi zločini nisu prijavljeni i da su prošli nekažnjeno, dodaje se u izveštaju.
Nema izveštaja da je vlada ili neko od njenih saradnika počinio nezakonito ubistvo. Slučaj braće Bitići i dalje je pod istragom, navodi Stejt department, uz ocenu da nema bitnog pomaka u ostvarivanju pravde za žrtve i nejasno je koliko vlasti aktivno istražuju ovaj slučaj.
Organizacije za zaštitu ljudskih prava kritikovale su što se glorifikuju ratni zločinci, i što vladini zvaničnici odbijaju da uklone mural ratnom zločincu Ratku Mladiću, kao i što sprečavaju aktiviste da to urade.
Stejt department navodi da su ministar unutranjih poslova Aleksandar Vulin i gradonačelnik Beograda Aleksandar Šapić iskazivali podršku osuđivanim ratnim zločincima. Dodaje se da je Vulin od formiranja nove vlade - direktor Bezbednosno informativne agencije.
Aktivistkinja za ljudska prava Aida Ćorović optužena je za remećenje javnog reda i mira i za vređanje službenog lica, nakon što je jajima gađala ogroman mural u Beogradu, koji veliča osuđenog ratnog zločinca Ratka Mladića, nakon što je policija zabranila okupljanja oko murala, navodi Stejt department.
U izveštaju se takođe navodi da je policija u Srbiji održavala unutrašnju bezbednost zemlje i da je pod kontrolom Ministarstva unutrašnjih poslova, te da su civilne vlasti kontrolisale snage bezbednosti, ali se takođe pominje da su pripadnici bezbednosnih snaga prekoračivali ovlašćenja. Iako je to Ustavom zabranjeno, postoje izveštaji da je policija tukla pritvorene i maltretirala osumnjičene, najčešće tokom hapšenja ili pritvora, pokušavajući da dobije priznanje, navodi se u izveštaju o ljudskim pravima.
Mediji su objavili da je u Novom Sadu predato 11 žalbi protiv policije u tom gradu za torturu od 2020. do 2021. godine, ali da nijedan policajac nije suspendovan.
Međunarodne i domaće nevladine organizacije navele su da je sudstvo podložno korupciji i političkom uticaju. Vladini zvaničnici i narodni poslanici nastavili su da javno komentarišu otvorene istrage i rad tužilaca i sudija, navodi Stejt department u izveštaju. Dužina suđenja ostaje razlog za zabrinutost, navod se u izveštaju.
Takođe se dodaje da Ustav garantuje građanima pravo da se žale Upravnom sudu ako su im povređena ljudska prava, i da je vlada uglavnom poštovala odluke suda. Međutim, Ministarstvo unutrašnjih poslova odbilo je zahtev da se održi Povorka ponosa u okviru Juroprajda u Beogradu, i pored četiri ranije odluke suda da je zabrana takvih skupova protivustavna, navodi se u izveštaju. Nađena je alternativna, kompromisna ruta, konstatuje Stejt department.
Nezavisni mediji rade ali su sputavani jer je medijsko tržište prezasićeno vladinim i provladinim medijima, navodi izveštaj Stejt departmenta. Dodaje se da su najveći distributeri plaćenog sadržaja Junajted Media i Telekom Srbija, koja je u većinskom državnom vlasništvu. Mediji zavise od države za reklame, što pogoduje vladajućim figurama, a opozicioni lideri nemaju pristup medijima, navodi Stejt department.
Nezavisno udruženje novinara Srbije registrovalo je 132 napada na novinare, od toga 9 fizičkih. Pominje se i suđenje za paljenje kuće Milana Jovanovića, pretnje glavnom i odgovornom uredniku novina Danas Dragoljubu Petroviću u novembru, u pismu u kome se njemu i novinarima tog lista preti mecima zbog stavova o Kosovu, Republici Srpskoj i Juroprajdu, te se novinari nazivaju "domaćim izdajnicima", prenosi Stejt department i dodaje da je predsednik Vučič osudio pretnje, ali da se istraga nije završila do kraja godine.
Izveštaj Stejt departmenta pominje i Slapp tužbe (neutemeljene tužbe koje pokreću moćni pojedinci ili subjekti u društvu usmerene na zastrašivanje kritičkih glasova u društvu o pitanjima od javnog interesa koja su protivna interesima tužitelja, prim. nov.) kao način pritiska na medije, kao i činjenicu da je ministar unutrašnjih poslova Bratislav Gašić dobio presudu protiv mreže za istraživanje kriminala i korupcije - KRIK. On je tvrdio da je njegova reputacija ugrožena time što ga je KRIK povezao sa kriminalnom grupom.
KRIK se žalio, a međunarodne medijske organizacije su Gašićevu tužbu okarakterisale kao SLAPP i navele da je presuda udarac na istraživačko novinarstvo.
Vlada je u jednom slučaju odbila tražioca azila i vratila ga u zemlju gde se može suočiti sa malteretiranjem i torturom, navodi Stejt department. Izručen je Ahmed Džafar Muhamed Ali Bahreinu iako je Evropski sud za ljudska prava tražio da se odloži ekstradicija dok se ne vidi sa čim bi se mogao suočiti u zemlji gde je osuđen na dve doživotne kazne za terorizam i za ubistvo policajca. Sa druge strane, do decembra 2022, vlada je dala privremeno utočište za 1061 ukrajinsku izbeglicu.
Vlada i dalje odbija da izruči dvoje članova Srpske radikalne stranke Vjericu Radetu i Petra Jojića koje traži Mehanizam Haškog tribunala za nepoštobanje suda.
U izveštaju se podseća da su u aprilu 2021. godine održani parlamentarni i predsednički izbori, i da su medjunarodni posmatrači ocenili su da su efikasno organizovani, ali da su dominantan položaj vladajuće stranke, umanjen pristup opozicije medijima, kao i nedostatak medijskog pluralizma ograničili izbor glasača.
Koalicija koju vodi predsednik Aleksandar Vučić izubila je apsolutnu većinu u parlamentu, sa 43. 2 odsto glasova, dok su u saziv ušle stranke koje su bojkotovale izbore. Nepravilnosti su prijavljene na skoro 100 biračkih mesta, iako su imale minimalni uticaj na izborne rezultate, produžile su proglašenje predsedničkih i parlamentarnih izbora za tri meseca, navodi se u izveštaju Stejt deparmenta.
Stanje ljudskih prava u Crnoj Gori
U dijelu izvještaja o Crnoj Gori, Stejt je kao značajna kršenja ljudskih prava izdvojio “kredibilne izvještaje o navodnoj torturi za koju su odgovorni vladini agenti, ozbiljnim problemima sa nezavisnošću pravosuđa, ozbiljnim restrikcijama slobode izražavanja, uključujući prijetnje nasiljem protiv novinara, o ozbiljnoj korupciji u vladi, izostanku istraga i odgovornosti za rodno nasilje, uključujući porodično ili nasilje intimnih partnera, o krivičnim djelima koja obuhvataju nasilje ili prijetnje nasiljem čija su meta osobe sa invaliditetima i pripadnici nacionalne, rasne ili etničke grupe ili LGBTQ zajednice”.
Nekažnjivost je, kako navodi Stejt department, i dalje problem, “a vlada nije uložila mnogo napora da identifikuje, istraži, krivično goni ili kazni zvaničnike koji su kršili ljudska prava”.
Kada je riječ o izbornom procesu i političkom učešću u Crnoj Gori, u izvještaju Stejt departmenta se ocjenjuje da su, uprkos protestima opozicije, izbori generalno smatrali slobodnim i fer. Pominje se primjer parlamentarnih izbora 2020. godine koje je, kako se podsjeća u izvještaju, misija ODIHR-a ocijenila generalno transparentnim i efikasnim, ali je takođe istakla da je vladajuća partija imala nepropisnu prednost zloupotrebom državnih resursa i dominatnim medijskim prisustvom, što je podrilo kvalitet informacija dostupnih biračima.
Stejt department ocjenjuje da su izbori bili kompetitivni i da su održani u veoma polarizovanoj atmosferi zbog pitanja religije i nacionalnog identiteta.
Stejt department takođe navodi primjer predsjedničkih izbora 2018. godina za koje su posmatrači naveli da su bili mirni, sa manjim nepravilnostima koje nisu uticale na ishod. U izvještaju se ističe da je postojala sloboda formiranje i djelovanja političkih stranaka, ali da su vlade premijera Zdravka Krivokapića i Dritana Abazovića, “nastavile prethodnu tradiciju upotrebe državne administracije i državnih kompanija za političko zapošljavanje”.
"Prema nevladinim organizacijama, politički lideri nastavili su da posmatraju zapošljavanje u državnim kompanijama i centralnim i lokalnim vladinim agencijama kao značajni resurs koji bi se mogao iskoristiti za buduće lokalne i nacionalne izbore. Analitičari vjeruju da su se stranke nove vladajuće većine borile oko postavljanja svojih pristalica u tim organizacijama kako bi stekle strukturnu prednost nad opozicijom na budućim izborima", ističe se u izvještaju Stejt departmenta.
Kao značajne probleme kada je riječ o stanju ljudskih prava u Crnoj Gori, Stejt department u svom izvještaju između ostalog navodi kredibilne izvještaje o mučenju za koje su odgovorni vladini agenti.
„Bilo je izvještaja u kojima se navodi da je policija mučila osumnjičene i da je bilo prebijanja u zatvorima i pritvornim centrima širom zemlje. Vlada je krivično gonila neke policajce i zatvorske čuvare optužene za prekoračenje ovlašćenja, ali su sudski procesi odlagani. Nevladine organizacije navode da je na dužnosti i dalje nekoliko policajaca za koje je utvrđeno da su odgovorni za kršenje pravila službe, uključujući slučajeve prekomjerne upotrebe sile“, navodi se u izvještaju i dodaje da je nekažnjivost i dalje problem, naročito među policajcima i zatvorskim zvaničnicima.
Stejt department ocjenjuje i da postoje ozbiljni problemi sa nezavisnošću pravosuđa, uprkos tome što je to garantovano i Ustavom i zakonima. Ističe se da vlada nije poštovala nezavisnost i nepristrasnost pravosuđa, te da su neke nevladine i međunarodne organizacije i pravni eksperti istakli da su politički pritisak, korupcija i nepotizam uticali na tužioce i sudije.
„Proces imenovanja sudija i tužilaca i dalje je donekle ispolitizovan, iako je Ustavom i zakonima predviđeno da tužilački savjet bira tužioce, a sudski sudije...Stalna odlaganja u popunjavanju ključnih sudskih položaja, uključujući onih u Vrhovnom sudu, ometali su sudsku efikasnost“, naglašava se u izvještaju.
Korupcija je prema mišljenju Stejt departmenta i dalje značajan problem u Crnoj Gori. Podsjeća se da je bilo brojnih medijskih i izvještaja nevladinih organizacija da su i prethodna i aktuelna vlada nastavile korupciju po starom šablonu.
„Korupciju u praksi zapošljavanja zasnovanoj na ličnim odnosima ili političkoj pripadnosti, javnost je smatrala endemskom u vladi i drugdje u javnom sektoru na lokalnom i nacionalnom nivou, naročito u oblastima zdravstvene zaštite, visokog obrazovanja, u pravosuđu, carinama, političkim stranakama, policiji, oružanim snagama, urbanom planiranju i građevinarstvu“, naglašava Stejt department u svom redovnom izvještaju.
Kada je riječ o slobodi izražavanja, Stejt department ocjenjuje da to podriva rastući trend govora mrženje, verbalne prijetnje i vrijeđanje novinara i građanskih aktivista, te neriješeni napadi na novinare. U medijima, kako je ocijenjeno, izražavan je niz različitih političkih i društvenih stavova, uključujući i kritike na račun vlade. Podsjeća se međutim da su medijski regulatori intervenisali nekoliko puta tokom 2022. godine da bi suzbili reemitovanje programa nekih medija iz Srbije, te ruskih državnih medija.
Stejt department navodi da nije bilo izvještaja da je vlada koristila nasilje protiv medija, ali da vladini zvaničnici jesu osuđivali medije koji su kritikovali vladu. Ističe se i da su neriješeni napadi iz prethodnih godina doprinosili atmosferi zastrašivanja medija, te da se novinari i dalje suočavaju sa zastrašivanjem, prijetnjama nasiljem i napadima nepoznatih pojedinaca zbog svog izvještavanja, uključujući o korupciji i krijumčarenju.
Podsjeća se da je tužilaštvo pokrenulo istragu prijetećih poruka upućenih urednici M portala Danici Nikolić, i da su slične prijetnje upućene drugim novinarima, građanskim aktivistima i političarima. Ocjenjuje se i da nema napretka u istrazi najozbiljnijih napada na novinare prethodnih godina, kao što je ubistvo glavnog i odgovornog urednika lista Dan Duška Jovanovića. Kako se ističe, nije bilo ni napretka napada na istraživačku novinarku Oliveru Lakić 2018. Podsjeća se da je policija uhapsila dvojicu osumnjičenih u decembru 2021. godine, među kojima i policajca, ali da tokom 2022. protiv njih nije podignuta optužnica.
Nezavisni i pro-opozicioni mediji, kako se navodi u izvještaju, tvrdili su da postoji nefer tretman i ekonomski pritisak vladinih ministara i agencija, a male plate i politički pritisak su doprinijeli samocenzuri.
Stejt department kao ozbiljne probleme kada je riječ o stanju ljudskih prava u Crnoj Gori navodi i izostanak istraga i odgovornosti za rodno nasilje, te ističe da je porodično nasilje i dalje trajan i ozbiljan problem u svim zajednicama „ koji vlada nije ozbiljno pokušala da riješi. Stejt department se poziva na izvještaje nevladinih organizacija, prema kojim su preživjeli porodičnog nasilja nastavili da se suočavaju sa poteškoćama kada je riječ o procesuiranju njihovih slučajeva u sudskom sistemu čime se, kako je ocijenjeno, promoviše atmosfera nekažnjivosti za one odgovorne za nasilje.
Preživjeli nasilja i počinioci, kako se navodi, često nastavljaju da žive zajedno zbog dugih suđenja, ekonomske zavisnosti, društvenih normi i izostanka alternativnog smještaja. Ocjenjuje se i da je odgovor policije neadekvatan, i da policajci često savjetuju žene da oproste napadačima ili da ne nanesu štetu njihovim izgledima za zapošljavanje.
Crnogorska vlada takođe nije efikasno primjenjivala zakone kojima se od nasilje štite pripadnici rasnih i etničkih manjina, a najranjivije žrtve diskriminacije su Romi, Ašakalije i Egipćani, napominje se u izvještaju.
Dodaje se i da je diskriminacija i maltretiranje preovladavaju kada je riječ o pripadnicima LGBTQ zajednice, a da osobe sa invaliditetom nemaju jednaki pristup obrazovanju, zdravstvenim uslugama, javnim zgradama, i saobraćaju kao ostali.
Ističe se da nevladine i druge organizacije za ljudska prava nastavljaju da kritikuju izostanak vladinog napretka u krivičnom gonjenju slučajeva ratnih zločina, kao i priznanja žrtava i kompenzacije.
Ljudska prava u svetu - velika kršenja u Ukrajini i Iranu
Stejt department kao primjer rekordnih kršenja ljudskih prava, “užasavajućih i po obimu i težini” izdvaja ruski rat protiv Ukrajine koji je “rezultirao masovnim smrtnim slučajevima i razaranjem, sa izvještajima da su pripadnici ruskih snaga počinili ratne zločine i druga zvjerstva, uključujući nasumično pogubljenje civila i užasavajuće navode o rodnom nasilju, uključujući seksualno nasilje protiv žena i djece.
Ističe se i da je u režim u Iranu, brutalno i nasilno odgovorio na “mirne proteste širom zemlje posle tragične smrti Mahse Amini u pritvoru takozvane moralne policije” i da i dalje uskraćuje univerzalna ljudska prava i slobode građanima.
Stejt department navodi i da izvještaj o Kini opisuje genocid i zločine protiv čovječnosti protiv Ujgura i pripadnika drugih etničkih i vjerskih manjina, a da u Burmi pokazuje kako vojni režim nastavlja da koristi nasilje da zastrašuje civile i da konsoliduje kontrolu, te da je prema izvještajima ubio više od 2.900 ljudi i pritvorio najmanje 17.000 od vojnog puča u februaru 2021.
Kao primjer teških kršenja ljudskih prava u svijetu navode se i neumoljive “represivne i diskriminatorne mjere Talibana u Avganistanu protiv žena i djevojčica”. U Siriji, kako navodi Stejt department, režim nastavlja da zatvara, muči i ubija političke zatvorenike, aktiviste za ljudska prava i novinare, dok su “autoritarne vlade – kao u Kubi, Bjelorusiji i Venecueli – osudile stotine hiljada mirnih demonstranata na duge I nepravedne zatvorske kazne.
U izvještaju se ukazuje i na posljedice kršenja ljudskih prava po osobe u marginalizovanim zajednicama, koje takođe “disproporcionalno trpe negativne efekte ekonomske nejednakosti, klimatskih promjena, migracije, nesigurnog izvora hrane i drugih globalnih izazova”.
U novom izveštaju se dokumentuje status poštovanja ljudskih i radničkih prava u 198 zemalja i teritorija. Stejt department objavljuje svoj godišnji izveštaj već više od 40 godina.
